Σχόλια Διαβούλευσης 1ης Αναθεώρησης

ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΗΣ Δ.Ε.Υ.Α. ΚΟΖΑΝΗΣ ΕΠΙ ΤΗΣ 2ΗΣ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΣΔΛΑΠ ΥΔ09

1. Στο Προσχέδιο Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών σε σχέση με την 1η αναθεώρηση έχει διαγραφεί από τις πιέσεις στα υπόγεια υδατικά EL0900061 Πτολεμαΐδας, EL0900062 Νοτίου Πεδίου, EL0900063 Καρυοχωρίου Κλείτους , η βιομηχανική δραστηριότητα της ΔΕΗ, καθώς και η ανθρωπογενής ρύπανση των υπογείων υδάτων με εξασθενές χρώμιο.
Στα πλαίσια των δύο (2) προγραμματικών συμβάσεων που πραγματοποίησαν η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, ο Δήμος Κοζάνης, η Δ.Ε.Υ.Α. Κοζάνης και το Α.Π.Θ. εντοπίζεται σημαντική ρύπανση με εξασθενές χρώμιο στα υπόγεια ύδατα της περιοχής. https://pta.pdm.gr/studies/prosdiorismos-chorikis-kai-chronikis-metavolis-tis-rypansis-ton-ypogeion-neron-sti-lekani-sarigkiol-me-eksasthenes-chromio/
Οι γεωτρήσεις ύδρευσης (ΕΜΣΥ: 0900000092255, 0900000092297,
0900000092289, 0900000092305, 0900000092313), λόγω των υπερβάσεων σε
εξασθενές χρώμιο, έχουν σφραγιστεί και η ΔΕΥΑΚ εξασφάλισε την υδροδότηση
των οικισμών με τη διασύνδεση τους με το υδραγωγείο της πόλης της Κοζάνης.
Προτάσεις:
• Προσθήκη στις πιέσεις για την κακή και ποσοτική κατάσταση στα υπόγεια υδατικά: EL0900061 Πτολεμαϊδας, EL0900062 Νοτίου Πεδίου, EL0900063 Καρυοχωρίου Κλείτους της βιομηχανικής δραστηριότητας της ΔΕΗ και της ανθρωπογενούς ρύπανσης των υπογείων υδάτων με εξασθενές χρώμιο.
• Επαναφορά του μέτρου της 1ης αναθεώρησης : M09Σ1606
Περαιτέρω διερεύνηση για την προέλευση του Cr στο υπόγειο νερό στα Δημοτικά Διαμερίσματα της λεκάνης Σαριγκιόλ του Δήμου Κοζάνης (Ακρινής – Αγίου Δημητρίου – Ρυακίου).

2. Η ΔΕΥΑΚ έχει εκπονήσει ειδικές υδρολογικές μελέτες για τον καθορισμό των ζωνών προστασίας (https://pta.pdm.gr/studies/anaptyksi-methodologias-gia-tin-prostasia-kai-ti-veltisti-diacheirisi-karstikon-ydroforeon-trofodosias-ydragogeion-dimou-kozanis/) των γεωτρήσεων Βαθυλάκου, Ερμακιάς και Γκιώνας και για της πήγες της Ζωοδόχου Πηγής. Οι εν λόγω ζώνες έχουν ενσωματωθεί στις ΜΠΕ των υδραγωγείων(ΑΕΠΟ 130372/07.11.2022 παρ. Δ5 όρος 93iii (ΑΔΑ: ΩΤΣΟΟΡ1Γ-ΧΥΨ))

Πρόταση:
Να προστεθεί στις προστατευόμενες περιοχές για ύδρευση η ζώνη ΙΙα, έκτασης 3.76 Km2 και η ζώνη ΙΙβ έκτασης 40,8 Km2 (https://www.deyakozanis.gr/zones-prostasias-ydrosimeion/)
Οι γεωτρήσεις του Βαθυλάκου τροφοδοτούν τους οικισμούς, Κοζάνης, Κοίλων, Εξοχής, Κλέιτου, Ν. Χαραυγής, Πτελέας, Οινόης, Βατερού, Αργίλου, Καρυδίτσας, Καρδιάς Εξοχής , Μελισσίων, Νέας Νικόπολης , Σιδερών , Λιβερών, Κτενά, Λευκόβρυσης και Πετρανών και τροφοδοτεί τα υδραγωγεία: Δ.Ε. ΕΛΛΗΣΠΟΝΤΟΥ και Δ.Ε. ΕΛΙΜΕΙΑΣ,

3. Στις Γεωτρήσεις (ΕΜΣΥ : 0900000085002, 0900000084963, 0900000084955) της Τ.Κ. Καρυδίτσας του Δήμου Κοζάνης, εντοπίστηκε ρύπανση οργανικών ενώσεων τριχλωρο/τετραχλωροαιθυλένιο.
Τα αποτελέσματα αυτά έχουν κοινοποιηθεί στη Δνση Υγιεινής της Π.Δ.Μ., οι γεωτρήσεις έχουν σφραγιστεί και η ΔΕΥΑΚ εξασφάλισε την υδροδότηση του οικισμού με τη διασύνδεση του με το υδραγωγείο της πόλης της Κοζάνης.
Πρόταση:
• Στο μετρό : Μ09Σ0510 Ειδικές ρυθμίσεις για τον έλεγχο οργανικών ενώσεων τριχλωρο/τετραχλωρ οαιθυλένιο να συμπεριληφθεί και το ΥΥΣ υποσύστημα Πολυφύτου.

Η ΔΕΥΑΚ εξέφρασε τις απόψεις της, προς τις αρμόδιες περιβαλλοντικές αρχές με το από 30/06/2023 και με Αρ. πρ. 60447, χωρίς να της ζητηθεί και εφαρμόζοντας τον όρο 93iii της ΕΠΟ (ΑΔΑ: ΩΤΣΟΟΡ1Γ-ΧΥΨ) για τη δραστηριότητα: ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΤΩΝ ΟΡΥΧΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑΣ, ΤΗΣ ΔΕΗ Α.Ε.» – ΠΕΤ 1902041910.
Επίσης, το Α.Π. 48131/30.12.2020 έγγραφο του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης , αναφέρει ότι:
«…Σε περίπτωση που εξεταστεί η λύση κατάκλισης των Ορυχείων με ύδατα και το σχηματισμό εκτεταμένου ανοιχτού ταμιευτήρα με τη μορφή λίμνης/ων, σας προτείνουμε να ληφθούν υπόψη/μελετηθούν τα ακόλουθα:
– Πιθανή επικοινωνία της σχεδιαζόμενης λίμνης/ων με τους σχηματισμούς που τροφοδοτούν το βαθύτερο καρστικό υδροφορέα.
– Στατικότητα των πρανών και των υποκείμενων ιζημάτων της σχεδιαζόμενης λίμνης/ων.
– Ικανή στεγανότητα του πυθμένα της σχεδιαζόμενης λίμνης/ων.
– Υδατικό ισοζύγιο της σχεδιαζόμενης λίμνης/ων και σύγκριση με τα γειτονικά υπόγεια υδατικά συστήματα.
– Πιθανή επικοινωνία με τα γειτονικά υπόγεια υδατικά συστήματα.
Η μελέτη των παραπάνω θα συμβάλει να αποφευχθούν αστοχίες και αλλαγή στην ποιοτική και ποσοτική κατάσταση των υπόγειων υδατικών συστημάτων οι οποίες δυνητικά θα μπορούσαν να είναι οι ακόλουθες:
– Αλλαγή στο καθεστώς τροφοδοσίας των υπόγειων υδατικών συστημάτων και μείωση των αποθεμάτων στα γειτονικά υπόγεια υδατικά συστήματα.
– Επικοινωνία της λίμνης/ων με τα υπόγεια υδατικά συστήματα που τροφοδοτούν τους οικισμούς και ποιοτική υποβάθμιση τους.
– Ρύπανση των υπόγειων υδατικών συστημάτων από τη μεταβολή του υδρογεωλογικού καθεστώτος της περιοχής.
– Κατάρρευση των πρανών ή και υποχώρηση των ιζημάτων του πυθμένα και αποστράγγιση της σχεδιαζόμενης λίμνης/ων στα γειτονικά υπόγεια υδατικά συστήματα.
Η παρούσα επιστολή έχει συνταχθεί με στόχο να επισημάνει πιθανές μεταβολές στο υδρογεωλογικό καθεστώς της περιοχής, εφόσον επιλεγεί ο σχηματισμός λίμνης/ών στα ανοιχτά ορυχεία, οι οποίες δύναται να επηρεάσουν το υδροσύστημα και την ασφάλεια της τροφοδοσίας νερού της περιοχής.
Ευχής έργον είναι να ληφθεί υπόψιν στο σχεδιασμό και στις επικείμενες μελέτες αποκατάστασης των ορυχείων, τόσο για την οικονομική ευημερία της περιοχής, όσο και για την περιβαλλοντική αειφορία και διασφάλιση της υγείας των πολιτών
Σε περίπτωση νέων δραστηριοτήτων που εμπίπτουν στις προαναφερόμενες θα πρέπει να συνταχθεί ειδική υδρογεωλογική μελέτη η οποία θα τεκμηριώνει ότι η νέα δραστηριότητα δεν δύναται να ρυπάνει ή και να μολύνει παρακείμενους καρστικούς υδροφορείς.»

Πρόταση:
• Εισαγωγή νέου μέτρου για την διερεύνηση των επιπτώσεων της αποκατάστασης των λιγνιτωρυχείων στα υπόγεια και επιφανειακά ύδατα της περιοχής.

4. Στην περιοχή της Κοζάνης λόγω μεγάλης χωρητικότητας του δικτύου μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας, αναμένεται να καλυφθούν μεγάλες εκτάσεις από φωτοβολταϊκα πάρκα, τα οποία σε τόσο μεγάλες εκτάσεις δύναται:
α) να μεταβάλουν το υδατικό ισοζύγιο της περιοχής με αύξηση απορροής και μείωση κατείσδυσης, και
β) να αυξήσουν την πιθανή ρύπανση από τη λειτουργία των Φ/Β πχ σελήνιο, κάδμιο κλπ.
Πρόταση:
• Εισαγωγή νέου μέτρου για την διερεύνηση των επιπτώσεων των ΑΠΕ στα υπόγεια και επιφανειακά ύδατα της περιοχής.

5. Η ΔΕΥΑΚ έχει εκπονήσει ειδικές υδρολογικές μελέτες για τον καθορισμό των ζωνών προστασίας των γεωτρήσεων Βαθυλάκου, Ερμακιάς και Γκιώνας και για τις πηγές της Ζωοδόχου Πηγής.
Οι εν λόγω ζώνες έχουν ενσωματωθεί στις ΜΠΕ των υδραγωγείων σε μια προσπάθεια θεσμοθέτησης τους.
Παρόλα αυτά οι εν λόγω ζώνες δεν μνημονεύονται στα ΣΛΑΠ.

Προτάσεις:
• Αναφορά στο σχέδιο των μελετών που έχουν εκπονηθεί για τον καθορισμό των ζωνών προστασίας, των γεωτρήσεων Βαθυλάκου, Ερμακιάς και Γκιώνας και για τις πηγές της Ζωοδόχου Πηγής.
• Στο μέτρο Μ09Β0402 Προστασία ΥΥΣ που εντάσσονται στο μητρώο προστατευόμενων περιοχών ανθρώπινης κατανάλωσης και καθορισμός θεσμικού πλαισίου προστασίας και Μ09Β0403 Προστασία υδροληπτικών έργων ύδατος που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση από Επιφανειακά Υδατικά Συστήματα, προσθήκη παραγράφου για τη θεσμοθέτηση των ζωνών, όπου οι ειδικές υδρογεωλογικές μελέτες, συντάσσεται ΣΜΠΕ και μετά την έγκριση της οποίας, οι ζώνες θα ενσωματωθούν, ως Περιοχές Ειδικής Προστασίας (ΠΕΠ) στα Τοπικά Χωρικά Σχέδια (ΤΠΧ) των Δήμων.
Η ανωτέρω διαδικασία εφαρμόστηκε στο Αριθ. 3018/167095 Έγκριση Μελέτης «Αναθεώρηση και Επέκταση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου (Γ.Π.Σ.) του Πολεοδομικού Συγκροτήματος (Π.Σ.) Βόλου» ΦΕΚ 237 ΑΑΠ 4-11-2016.

Σχόλια του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA) στη δημόσια διαβούλευση του έργου «2η Αναθεώρηση Σχεδίου Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών του Υδατικού Διαμερίσματος Νήσων Αιγαίου».

Α. Επανεισαγωγή της παραδοσιακής πρακτικής των λίθινων αναβαθμών σε ρέματα εφήμερης ροής ως λύση βασισμένη στη φύση (Nature based solution).

Τι είναι οι λίθινοι αναβαθμοί;

Εδώ και αιώνες, οι κοινότητες των άνυδρων νησιών της Μεσογείου, και πιο συγκεκριμένα του Αιγαίου, έχουν διατηρήσει έναν μεγάλο αριθμό παραδοσιακών τεχνικών διαχείρισης των υδάτων. Οι τεχνικές αυτές εφαρμόζονται για την αειφόρο διαχείριση ενός πόρου, ο οποίος είναι διαχρονικά σε έλλειμα. Ανάμεσά τους είναι τα πηγάδια, οι νεραύλακες, οι νερόμυλοι ή οι δεξαμενές, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λίθινοι αναβαθμοί κατά μήκος χειμάρρων και εφήμερων ρεμάτων.

Οι λίθινοι αναβαθμοί αποτελούν ημιμόνιμες δομές, οι οποίες δημιουργούνται από τοπικά υλικά, κυρίως πέτρες και άλλα φερτά υλικά των ρεμάτων ή των χειμάρρων όπου κατασκευάζονται. Πρόκειται στην ουσία για μικρά λίθινα φράγματα, που κατασκευάζονται εγκάρσια στην κοίτη ενός ρέματος/χειμάρρου, ‘σκαλοπατιάζοντας’ την κλίση της κοίτης. Οι μικρές γούρνες που σχηματίζονται καθιστούν το νερό άμεσα διαθέσιμο για ποικίλες χρήσεις. Το ύψος των αναβαθμών δεν υπερβαίνει τα 60-80 εκατοστά, σπάνια το 1 μέτρο, ενώ η πυκνότητά τους κατά μήκος των ρεμάτων ποικίλει ανάλογα με τους σκοπούς που εξυπηρετεί. Οι λίθινοι αναβαθμοί είναι μικρής κλίμακας, πολυλειτουργικές και πράσινες υποδομές, χαμηλού κόστους, οι οποίες προσαρμόζονται αρμονικά στο ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον. Παραδοσιακά, οι λίθινοι αναβαθμοί δημιουργούνται με την τεχνική της ξερολιθιάς, μια τεχνική που χαρακτηρίζει το τοπίο των Κυκλάδων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί αυτό της «πεζούλας», πρακτική που επιτρέπει εδώ και αιώνες την καλλιέργεια πολλών περιοχών μεγάλων κλίσεων ή φτωχών εδαφών.

Διαχρονικά, σκοπός των αναβαθμών υπήρξε η μείωση της επιφανειακής ταχύτητας του νερού (απορροής) και η συλλογή του για άρδευση των καλλιεργειών ή για το ‘πότισμα’ κτηνοτροφικών ζώων. Σήμερα, και υπό το πρίσμα των σφοδρών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, οι λίθινοι αναβαθμοί έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν και άλλα οφέλη, τόσο για την προσαρμογή των τοπικών κοινοτήτων στις επιπτώσεις αυτές όσο και για την διατήρηση υγιών οικοσυστήματα (1 & 2). Θεωρούνται, έτσι, μία λύση βασισμένη στη φύση (Nature based solution).
 
Εφαρμογές της πρακτικής των λίθινων αναβαθμών έως σήμερα.

Παρόλο που οι λίθινοι αναβαθμοί αποτελούν μία πρακτική η οποία χρησιμοποιήθηκε στην περιοχή του Αιγαίου επί χιλιετίες στο παρελθόν, πράγμα που μαρτυρούν ανασκαφές και αρχαιολογικές μελέτες σε αρκετά μέρη της Ελλάδας (3), η πρώτη προσπάθεια επαναφοράς τους πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90. Πιο συγκεκριμένα, στην Απείρανθο Νάξου, και με πρωτοβουλία του Μανώλη Γλέζου, πραγματοποιήθηκε η κατασκευή νέων αναβαθμών αλλά και η συντήρηση των ήδη υπαρχόντων στο πλαίσιο του προγράμματος MEDSPA (1992-1994). Στόχος του έργου ήταν τόσο η μείωση της επιφανειακής απορροής όσο και η αύξηση του ποσοστού του νερού που διαπερνά το υπέδαφος και εμπλουτίζει τα υπόγεια υδροφόρα στρώματα.
Στον 21ο αιώνα, η επαναφορά των αναβαθμών ως μία πράσινη λύση βασισμένη στη φύση, πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2020 στα Κύθηρα, από το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA) σε συνεργασία με το Κυθηραϊκό Ίδρυμα Πολιτισμού & Ανάπτυξης (ΚΙΠΑ). Κατά τη διάρκεια του έργου, κατασκευάστηκαν συνολικά 26 λιθόκτιστοι αναβαθμοί, σε μια ζώνη παρέμβαση μήκους 1,6 χλμ στο ρέμα Καραβά, επεκτείνοντας σημαντικά ένα προϋπάρχον δίκτυο το οποίο είχε δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘50. Το έργο πραγματοποιήθηκε κυρίως με την εθελοντική συνδρομή τοπικών φορέων και πολιτών. Τα αποτελέσματα ήταν εμφανή μέσα σε λίγες εβδομάδες από την κατασκευή τους: η πλειοψηφία των αναβαθμών γέμισαν νερό και η ροή του ρέματος αποκαταστάθηκε.

Το 2021 ακολούθησε η έναρξη των προπαρασκευαστικών δράσεων για την παρέμβαση στο νησί της Πάρου, μέσα από τη συνεργασία των WWF Ελλάς, MedINA, Ελληνικό Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών, Δημοτικής Επιχείρησης Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πάρου και της Ομάδας «Μπουλούκι». Στο πλαίσιο του έργου, τον Ιούνιο του 2022, κατασκευάστηκαν 34 μικροί αναβαθμοί κατά μήκος του Καβουροπόταμου, ένα ρέμα εφήμερης ροής. Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου έργου, και για πρώτη φορά, πραγματοποιήθηκε παρακολούθηση του αντικτύπου των αναβαθμών πριν και μετά την εγκατάστασή τους τόσο σε αβιοτικά (στάθμη υπόγειου υδροφορέα) όσο και σε βιοτικά (βλάστηση, ερπετά, αμφίβια, ασπόνδυλα) στοιχεία. Σκοπός αυτού του πιλοτικού έργου ήταν να τεκμηριώσει συστηματικά τα πλεονεκτήματα και τα οφέλη που προκύπτουν από την κατασκευή των αναβαθμών προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για τη διεύρυνση της προσέγγισης και την αναπαραγωγή της σε επιπλέον μεσογειακά νησιά.

Σήμερα, το MedINA, σε συνεργασία με οργανισμούς της Κοινωνίας των Πολιτών, τοπικές οργανώσεις, ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού, επεκτείνει το έργο των λίθινων αναβαθμών εστιάζοντας στην περιοχή των Κυκλάδων – μία από τις πιο τρωτές περιοχές της Ελλάδας στην κλιματική αλλαγή. Πιο συγκεκριμένα, από τον Σεπτέμβριο του 2023, το MedINA συντονίζει το πρόγραμμα «Mediterranean REsilient inSular Ephemeral sTreams (Med-RESET)», το οποίο στοχεύει στην εγκατάσταση 50 λίθινων αναβαθμών στο ρέμα Μαυρουδή της Ιού καθώς και στη μελέτη χωροθέτησης 120 επιπλέον αναβαθμών στην περιοχή του Κάμπου. Παράλληλα, από το Σεπτέμβριο του 2023, το MedINA συμμετέχει στο πρόγραμμα Horizon «CARDIMED», το οποίο συντονίζει το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, με στόχο την εγκατάσταση περισσότερων από 120 αναβαθμών στη λεκάνη απορροής των Καμαρών της Σίφνου. Και στις δύο περιοχές παρέμβασης θα πραγματοποιηθούν μελέτες για την παρακολούθηση του αντικτύπου των αναβαθμών σε αβιοτικά και βιοτικά στοιχεία ενισχύοντας έτσι τη διεθνή βιβλιογραφία με τα οφέλη που προκύπτουν από αυτές τις κατασκευές.
Αναμενόμενα αποτελέσματα.

Επιγραμματικά, οι λίθινοι αναβαθμοί προσφέρουν:

(α) Αντιπλημμυρική προστασία: Με τη δημιουργία των λιθόκτιστων αναβαθμών πραγματοποιείται μείωση της κλίσης της κοίτης του ρέματος ή του χειμάρρου, η οποία μειώνει την επιφανειακή απορροή των υδάτων προστατεύοντας τα κατάντη τμήματα.

(β) Προστασία από τη διάβρωση και την απώλεια των εδαφών: Έχοντας ένα ύψος το οποίο βρίσκεται σε ένα εύρος 40-80 εκατοστών, οι λίθινοι αναβαθμοί κατακρατούν τις φερτές ύλες, αλλά και τα εδάφη που μεταφέρονται από τα ρέματα κατά τη διάρκεια φαινομένων έντονης βροχόπτωσης.

(γ) Ενίσχυση του υπόγειου υδροφορέα: Με τη μείωση της επιφανειακής απορροής, αυξάνεται η κατακράτηση των υδάτων κατά μήκος του ρεμάτων επιτρέποντας έτσι την αύξηση της κατείσδυσης των υδάτων και την ενίσχυση του υπόγειου υδροφορέα. Σημαντική παράμετρο αποτελεί η φύση των πετρωμάτων της περιοχής επέμβασης, καθώς διαφορετικά πετρώματα χαρακτηρίζονται από διαφορετικές φυσικοχημικές ιδιότητες, όπως επίσης και διαφορετική διαπερατότητα.

(δ) Δημιουργία σημαντικών περιοχών για την προστασία της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων: Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των αναβαθμών είναι η δημιουργία μικρών τελμάτων ανάντη της κατασκευής τους, η οποία αποτελεί ένα πολύ σημαντικό ενδιαίτημα για πλήθος οργανισμών, όπως πουλιά, αρθρόποδα, αμφίβια, αλλά και είδη χλωρίδας.

(ε) Ενίσχυση των παραδοσιακών χρήσεων γης: Κατά τη διάρκεια της χωροθέτησής τους, σημαντική παράμετρο αποτελεί η διερεύνηση των ωφελειών που μπορεί να έχουν ως κατασκευές για την υποστήριξη ήπιων αγροκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων. Οι λίθινοι αναβαθμοί αποτελούν λύση βασισμένη στη φύση, η οποία με μικρό κόστος μπορεί να εξυπηρετήσει τις ανάγκες άρδευσης μικρών κτημάτων, αλλά και το ‘πότισμα’ μικρών κτηνοτροφικών μονάδων με άμεσο όφελος για την τοπική κοινωνία.

(ζ) Ενίσχυση της τοπικής οικονομίας και πολιτιστικής κληρονομιάς: Πρόκειται για την αναβίωση και εξέλιξη μια παραδοσιακής πρακτικής διαχείρισης του νερού. Η πρακτική αυτή βασίζεται στον πολιτισμό των άνυδρων νησιών του Αιγαίου και της Μεσογείου και για την εφαρμογή της γίνεται χρήση τοπικών συνεργείων και μαστόρων της πέτρας, ενισχύοντας έτσι την τοπική οικονομία και τη διαφύλαξη της παράδοσης. Αποτελούν επίσης ιδανικά έργα για εκπαιδευτικές δράσεις, ενώ στην περίπτωση των Κυθήρων αποτελούν και σημεία τουριστικού ενδιαφέροντος, με συνοδές περιγραφές/αφηγήσεις, συμβάλλοντας παράλληλα στον εξωραϊσμό της συγκεκριμένης πεζοπορικής διαδρομής.
Προτάσεις.

Για τους παραπάνω λόγους, προτείνουμε να προστεθεί στο ΣΔΛΑΠ ως βασικό μέτρο:

Η επανεισαγωγή της παραδοσιακής πρακτικής των λίθινων αναβαθμών στα εφήμερα ρέματα των νησιών του Αιγαίου.

Πηγές:

Σακελλαράκης Φ.Ν., Γεωργιάδης Ν., Παραγκαμιάν Κ., Γιαννακάκης Θ., Νικολουδάκης Ι., Σπανέλη Β., Κουτρόπουλος Γ., Κωστούλας Π. & Ρ. Ζαφειρίου. 2023. Λιθόκτιστοι αναβαθμοί σε ρέματα εφήμερης ροής: μια πράσινη υποδομή βασισμένη στη φύση για την προσαρμογή άνυδρων οικοσυστημάτων στην κλιματική κρίση. 11ο Συνέδριο της Ελληνικής Οικολογικής Εταιρίας, Πάτρα, 4-7 Οκτωβρίου.

Giannakakis Th., Georgiadis N., Paragamian K., Nikoloudakis I., Karamanes N., Sakellarakis F.-N. 2022. Traditional stone weirs: a green infrastructure to tackle water scarcity in small arid islands. Proceedings of the 7th International Association for Hydro-Environment Engineering and Research Europe Congress. Athens, Greece. Pp. 222-224.

https://hydriaproject.info/el/case-studies/greece-crete-water-management-in-zakros-area/relevance

Β. Άρση/απομάκρυνση τεχνητών εμποδίων από ποταμούς.

Η ολοκλήρωση της 2ης Αναθεώρησης των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών είναι καθοριστικής σημασίας για τη συμμόρφωση της Ελλάδας όχι μόνο με την Οδηγία πλαίσιο για τα Ύδατα και τους στόχους που αυτή θέτει έως το 2027, αλλά και με πλήθος άλλων νομοθετημάτων, στρατηγικών και πολιτικών, όπως η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 και ο Ευρωπαϊκός Νόμος για την Αποκατάσταση της Φύσης.

Στο ΣΔΛΑΠ γίνεται γενική αναφορά στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Απουσιάζει, ωστόσο, από το κείμενο σαφής αναφορά στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030, που ναι μεν αποτελεί μέρος της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, θέτει ωστόσο σαφείς και μετρήσιμους στόχους για τα εσωτερικά ύδατα της Ευρώπης, το αντικείμενο, δηλαδή, των ΣΔΛΑΠ. Συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 αναγνωρίζοντας τα επιστημονικά ευρήματα της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας για τους ποταμούς της Ευρώπης, οι οποίοι χαρακτηρίζονται στην πλειοψηφία τους ως ιδιαίτερα τροποποιημένοι και κατακερματισμένοι από 1 εκατομμύριο τεχνητά εμπόδια και φραγμούς (εκτροπές, διευθετήσεις, φράγματα, ιρλανδικές διαβάσεις, εγκιβωτισμούς, δρόμους κλπ.), και λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τους στόχους της Οδηγίας πλαίσιο για τα Ύδατα έως το 2027, προσβλέπει στην αποκατάσταση 25.000 χιλιομέτρων ροής ευρωπαϊκών ποταμών έως το 2030 μέσω της απομάκρυνσης / άρσης φραγμών και εμποδίων, ώστε να βελτιωθεί η οικολογική τους κατάσταση και να επανέλθουν σε καθεστώς ελεύθερης ροής.

Ο χαρακτηρισμός των ποταμών της Ευρώπης ως ιδιαιτέρως τροποποιημένοι από 1 εκατομμύριο τεχνητά εμπόδια και φραγμούς προκύπτει από τα αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού επιστημονικού έργου AMBER (Adaptive Management of Barriers in European Rivers), στο οποίο συμμετείχαν 20 φορείς, κυρίως ευρωπαϊκά πανεπιστημιακά ιδρύματα. Πρόκειται για αριθμό διπλάσιο από αυτόν που υπολόγιζε η επιστημονική κοινότητα το 2020, πριν, δηλαδή, την εκπόνηση της σχετικής μελέτης. Οι ευρωπαϊκοί ποταμοί απλώνονται σε ένα υδρογραφικό δίκτυο μήκους 1,2 εκατομμυρίων χιλιομέτρων. Επομένως, σύμφωνα με τα παραπάνω, εκτιμάται ότι κάθε 1 με 2 χιλιόμετρα ροής συναντά κανείς ένα τεχνητό εμπόδιο: φράγμα, εκτροπή, εγκιβωτισμό, κανάλι, ιρλανδική διάβαση, αγωγό, αναβαθμό, δρόμο κλπ. Οι φραγμοί συμβάλλουν καθοριστικά στην τροποποίηση του υδρομορφολογικού καθεστώτος των ποτάμιων οικοσυστημάτων με πολλαπλές αρνητικές και δύσκολα αναστρέψιμες επιπτώσεις στη φύση και κατά συνέπεια στον άνθρωπο.

Τα τεχνητά εμπόδια στα ποτάμια είναι ένας από τους πέντε κύριους λόγους απώλειας της βιοποικιλότητας. Από το 1970 μέχρι σήμερα οι πληθυσμοί των μεταναστευτικών ειδών ψαριών των εσωτερικών υδάτων έχουν μειωθεί στην Ευρώπη κατά 93% (Deinet et al., 2020). Και αν οι επιπτώσεις στην ιχθυοπανίδα και τα άμεσα εξαρτώμενα από αυτήν είδη στα εσωτερικά ύδατα είναι εμφανείς, αξίζει να σημειωθεί ότι δεν επηρεάζεται μόνο η βιοποικιλότητα εντός των ποταμών από τους φραγμούς. Οι αρνητικές επιπτώσεις εκτείνονται στη γύρω άγρια ζωή (π.χ. μέσω της διάνοιξης νέων δρόμων) (Kati et al., 2019) και στις τοπικές κοινότητες (π.χ. μέσω εκτοπισμού λόγω διαρρήξεων φραγμάτων, όπως στα πρόσφατα γεγονότα στη Θεσσαλία και τη Λιβύη κατά τη διάρκεια της κακοκαιρίας Daniel). Επιπρόσθετα, λόγω της έκλυσης αερίων του θερμοκηπίου από τους ταμιευτήρες που δημιουργούν τα φράγματα, εντείνεται η κλιματική κρίση (Soued, 2022). Τέλος, υποβαθμίζεται η ποιότητα των υδάτων τόσο κατάντη όσο και ανάντη των τεχνητών φραγμών.

Για τους λόγους αυτούς, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέτασε εκ νέου το αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΚ, βάσει της οποίας η επικοινωνία και συνδεσιμότητα των ποταμών είναι το κλειδί για την επίτευξη καλής οικολογικής κατάστασης των υδάτων, ενώ οι τεχνητοί φραγμοί αποτελούν σημαντική πίεση για το 20% των ευρωπαϊκών επιφανειακών υδάτων και έναν από τους κύριους λόγους για τους οποίους οι ποταμοί δεν μπορούν να επανέλθουν σε καλή οικολογική κατάσταση. Η οικολογική κατάσταση προσδιορίζεται περαιτέρω στο παράρτημα 5 της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα, με ένα σύνολο ποιοτικών στοιχείων που χρησιμοποιούνται ως δείκτες για την ταξινόμηση των υδατικών σωμάτων ως υψηλής, καλής, μέτριας, ελλιπούς και κακής κατάστασης. Για τα ποτάμια υδάτινα σώματα, αυτά περιλαμβάνουν, εκτός από τα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία & τα φυσικοχημικά ποιοτικά στοιχεία, και τα υδρομορφολογικά ποιοτικά στοιχεία υποστήριξης, δηλαδή το υδρολογικό καθεστώς, τη συνέχεια και συνδεσιμότητα του ποταμού και τις μορφολογικές συνθήκες (π.χ. ταχύτητα ρεύματος, κατάσταση παρόχθιας ζώνης). Τα υδροµορφολογικά στοιχεία ποιότητας ορίζονται ρητά για την απόδοση υψηλής οικολογικής κατάστασης σε ένα ποτάμιο υδάτινο σώμα και αφορούν σε εντελώς – ή σχεδόν εντελώς – αδιατάρακτες συνθήκες. Ειδικότερα, όσον αφορά τη συνέχεια και συνδεσιμότητα ενός ποταμού, προκειμένου να επιτευχθεί υψηλή οικολογική κατάσταση, απαιτείται απουσία ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και απρόσκοπτη μετανάστευση των υδρόβιων οργανισμών και των ιζημάτων. Όσον αφορά στις μορφολογικές συνθήκες -μεταξύ άλλων- οι παρόχθιες ζώνες θα πρέπει να βρίσκονται σε φυσική κατάσταση.

Στηριζόμενη η Επιτροπή στις δεσμεύσεις των κρατών – μελών έως το 2027, που απορρέουν από την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα, εξέδωσε το 2020 την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα, με ορίζοντα το 2030, που αναμένεται να γίνει δεσμευτική μέσω του νέου ευρωπαϊκού νόμου για την αποκατάσταση της φύσης (EU Nature Restoration Law). Σε αυτήν τη Στρατηγική, προέβλεψε – εκτός των άλλων – την απομάκρυνση τεχνητών φραγμών στη διαμήκη και πλευρική διάσταση ενός ποτάμιου οικοσυστήματος, με στόχο την απελευθέρωση τουλάχιστον 25.000 χιλιομέτρων ροής, αλλά και την αποκατάσταση παρεμβάσεων, που έγιναν στο παρελθόν στους ποταμούς της Ευρώπης, στο όνομα της αντιπλημμυρικής προστασίας, όπως διευθετήσεις ποταμών, ρεμάτων, κοίτης κλπ. Συμπληρωματικά, προτείνεται η λήψη μέτρων, όπως η αποκατάσταση της παρόχθιας βλάστησης που σε πολλές περιπτώσεις έχει υποβαθμιστεί σημαντικά λόγω των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, ένας σαφής ορισμός για έναν ποταμό ελεύθερης ροής είναι: ο ποταμός ο οποίος υποστηρίζει τη συνδεσιμότητα των υδάτων, των ιζημάτων, των θρεπτικών ουσιών, της ύλης και των οργανισμών εντός του ποτάμιου συστήματος, καθώς και στα περιβάλλοντα τοπία, και στις τέσσερις διαστάσεις που αναφέρονται κατωτέρω: 1. διαμήκης (συνδεσιμότητα μεταξύ των ανάντη και κατάντη τμημάτων του ποταμού), 2. πλευρική (συνδεσιμότητα με πλημμυροπεδιάδες και παρόχθιες περιοχές), 3. κατακόρυφη (συνδεσιμότητα με τα υπόγεια ύδατα και την ατμόσφαιρα), και 4. χρονική (συνδεσιμότητα με βάση την εποχικότητα των ροών).

Η ελεύθερη ροή των ποταμών και η ως εκ τούτου ελεύθερη μετακίνηση των ειδών απορρέει και από την Οδηγία των Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ, καθώς και από τον Κανονισμό 1100/2007 για τη θέσπιση μέτρων για την ανασύσταση του αποθέματος του Κρισίμως Κινδυνεύοντος Ευρωπαϊκού Χελιού. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με το εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα 5 αυτόχθονα είδη πέστροφας, η παρουσία τεχνητών φραγμών οδηγεί σε κατακερματισμό των ενδιαιτημάτων τους με αρνητικές συνέπειες στους πληθυσμούς τους, που ήδη χαρακτηρίζονται από μικρό μέγεθος και περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση και βρίσκονται σε μη ικανοποιητικό καθεστώς διατήρησης (Σπάλα, 2019).

Σημειώνεται ότι πολλά κράτη μέλη έχουν ήδη εφαρμόσει τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα έως το 2030 και του νέου Ευρωπαϊκού Νόμου για την Αποκατάσταση της Φύσης και έχουν απομακρύνει εκατοντάδες τεχνητούς φραγμούς από τους ποταμούς τους, ενώ η απομάκρυνσή τους ως κύριο μέτρο διαχείρισης και αποκατάστασης λεκανών απορροής ποταμών (ΛΑΠ) και ως εκ τούτου συμμόρφωσης με την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα είναι ενταγμένη στο 71% των ΣΔΛΑΠ της Ευρώπης. Έτσι, μόνο το 2022 απομακρύνθηκαν από τη φύση 325 φραγμοί σε 16 Ευρωπαϊκές χώρες. Πρόκειται για μία αύξηση 36% σε σχέση με τα στοιχεία του 2021. Τα επόμενα χρόνια η αποκατάσταση των ποταμών μέσω της απομάκρυνσης τεχνητών φραγμών αναμένεται να επεκταθεί και σε άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.

Το MedINA, σε συνεργασία με διεθνείς φορείς, που διαθέτουν τη σχετική τεχνογνωσία, θα υλοποιήσει μεταξύ 2023-2026 το έργο ‘Απομάκρυνση φραγμών από ποταμούς: σχέδιο εφαρμογής για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη’. Στο πλαίσιο του έργου αυτού, αναμένεται -εκτός των άλλων- να υλοποιηθούν επιμορφωτικά σεμινάρια που θα απευθύνονται σε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς που δεσμεύονται ή ενδιαφέρονται να εφαρμόσουν τα επόμενα χρόνια τους στόχους της νομοθεσίας για την αποκατάσταση των ποταμών. Χρηματοδοτικός φορέας είναι το Open Rivers Programme, ένα χρηματοδοτικό εργαλείο αφιερωμένο στην αποκατάσταση της ελεύθερης ροής των ποταμών, που θα χρηματοδοτήσει έως το 2027 αιτήσεις συνολικού προϋπολογισμού άνω των 40.000.000 ευρώ για απομάκρυνση τεχνητών φραγμών. Επιλέξιμοι φορείς που μπορούν να συμμετέχουν στις προσκλήσεις του Open Rivers Programme είναι δημόσιοι, όπως οι Αποκεντρωμένες Διοικήσεις και ιδιωτικοί, όπως οι Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες.

Βάσει των παραπάνω, προτείνουμε να προστεθεί στο ΣΔΛΑΠ σαφής αναφορά στα εξής:

1. Στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 και στους στόχους της για την αποκατάσταση των ποταμών μέσω της απομάκρυνσης φραγμών και της επαναφοράς των παρόχθιων ζωνών σε φυσική κατάσταση (EU Biodiversity Strategy to 2030 & Barrier Removal for River Restoration).
2. Στον υπό τελική διαμόρφωση Ευρωπαϊκό Νόμο για την Αποκατάσταση της Φύσης (EU Nature Restoration Law), στον οποίο οι στόχοι της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα γίνονται δεσμευτικοί για τα κράτη μέλη.

Όσον αφορά στο πρόγραμμα μέτρων του ΣΔΛΑΠ, για την επίτευξη της καλής κατάστασης του Υδατικού Διαμερίσματος Νήσων Αιγαίου έως το 2027, προτείνουμε την προσθήκη των παρακάτω βασικών μέτρων:

1. Λεπτομερής καταγραφή τεχνητών εμποδίων σε κάθε ΛΑΠ των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας.
2. Άρση παρωχημένων τεχνητών εμποδίων από ποταμούς και ρέματα, ώστε να αποκατασταθούν οι υδρομορφολογικές αλλοιώσεις και να επανέλθει η συνδεσιμότητα της ροής, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Βιβλιογραφία:

Adaptive Management of Barriers in European Rivers. https://amber.international/

COM (2020) 380 final EU Biodiversity Strategy for 2030 Bringing nature back into our lives. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a3c806a6-9ab3-11ea-9d2d-01aa75ed71a1.0005.02/DOC_1&format=PDF

Deinet, S., Scott-Gatty, K., Rotton, H., Twardek, W. M., Marconi, V., McRae, L., Baumgartner, L. J., Brink, K., Claussen, J. E., Cooke, S. J., Darwall, W., Eriksson, B. K., Garcia de Leaniz, C., Hogan, Z., Royte, J., Silva, L. G. M., Thieme, M. L., Tickner, D., Waldman, J., Wanningen, H., Weyl, O. L. F., Berkhuysen, A. (2020). The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish – Technical Report. World Fish Migration Foundation, The Netherlands. https://worldfishmigrationfoundation.com/wp-content/uploads/2020/07/LPI_report_2020.pdf

Directive 2009/147/EC on the conservation of wild birds and Directive 92/43/EEC on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora.

Directorate-General for Environment (2022). Guidance on Barrier Removal for River Restoration. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/0146a7ba-2f20-11ed-975d-01aa75ed71a1

Directorate-General for Environment (2022). Proposal for a Regulation on nature restoration. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:f5586441-f5e1-11ec-b976-01aa75ed71a1.0023.02/DOC_1&format=PDF

Greek Committee on Large Dams: https://eemf.gr/Fragmata_Elladas_201311.pdf

Kagalou, Ifigenia, and Dionissis Latinopoulos. 2020. “Filling the Gap between Ecosystem Services Concept and River Basin Management Plans: The Case of Greece in WFD 20+” Sustainability 12, no. 18: 7710. https://doi.org/10.3390/su12187710

Kati V., Petridou M., Theodoropoulos Y., Bukas N. (2019). Contribution to biodiversity knowledge of the Aoos River Basin / Greece, Pindos Perivallontiki, 65pp. https://www.balkanrivers.net/sites/default/files/Biodiversity_Report_PP_2019_FINAL.pdf

Mouchlianitis F.A. (2023). Dam Removal Progress 2022. World Fish Migration Foundation. https://damremoval.eu/wp-content/uploads/2023/04/DRE-Progress-Report-2022.pdf

Mouchlianitis F.A. (2022). Dam Removal Progress 2021. World Fish Migration Foundation. https://damremoval.eu/wp-content/uploads/2022/05/0.-REPORT_Dam-Removal-Progress-2021-WEB-SPREADS.pdf

Open Rivers Programme. https://openrivers.eu/

Panagiotou, S. Zogaris, E. Dimitriou et al., Anthropogenic barriers to longitudinal river con-nectivity in Greece: A review, Ecohydrology & Hydrobiology, https://doi.org/10.1016/j.ecohyd.2021.10.003

Pappa A., Katsaros A. (2023). World Rivers Day 2023: river restoration is key. https://med-ina.org/el/to-medina-sto-ertnews-gia-tin-pagkosmia-imera-potamon-2023/
Scaling up dam removal: implementation plan for Southeastern Europe (2023). https://med-ina.org/project/scaling-up-dam-removal-southeastern-europe/

Soued, C., Harrison, J.A., Mercier-Blais, S. et al. Reservoir CO2 and CH4 emissions and their climate impact over the period 1900–2060. Nat. Geosci. 15, 700–705 (2022). https://doi.org/10.1038/s41561-022-01004-2

Σπάλα Κ. (2019). LIFE-IP 4 NATURA: Ολοκληρωμένες δράσεις για την διατήρηση και διαχείριση των περιοχών του δικτύου Natura 2000, των ειδών, των οικοτόπων και των οικοσυστημάτων στην Ελλάδα. Παραδοτέο Δράσης Α.1: Πολύ – ειδικό Σχέδιο Δράσης για τα αυτόχθονα είδη πέστροφας (Salmo farioides, Salmo lourosensis, Salmo macedonicus, Salmo pelagonicus, Salmo peristericus). Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Αθήνα, 90 σελ. + 3 Παραρτήματα.

Tracking barriers and their impacts on European river ecosystems (2021). European Environment Agency. https://www.eea.europa.eu/themes/water/european-waters/water-use-and-environmental-pressures/tracking-barriers-and-their-impacts

Σχόλια του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA) στη δημόσια διαβούλευση του έργου «2η Αναθεώρηση Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων της Ελλάδας».

Άρση/απομάκρυνση τεχνητών εμποδίων από ποταμούς.

Η ολοκλήρωση της 2ης Αναθεώρησης των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών είναι καθοριστικής σημασίας για τη συμμόρφωση της Ελλάδας όχι μόνο με την Οδηγία πλαίσιο για τα Ύδατα και τους στόχους που αυτή θέτει έως το 2027, αλλά και με πλήθος άλλων νομοθετημάτων, στρατηγικών και πολιτικών, όπως η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 και ο Ευρωπαϊκός Νόμος για την Αποκατάσταση της Φύσης.

Στο ΣΔΛΑΠ γίνεται γενική αναφορά στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Απουσιάζει, ωστόσο, από το κείμενο σαφής αναφορά στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030, που ναι μεν αποτελεί μέρος της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, θέτει ωστόσο σαφείς και μετρήσιμους στόχους για τα εσωτερικά ύδατα της Ευρώπης, το αντικείμενο, δηλαδή, των ΣΔΛΑΠ. Συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 αναγνωρίζοντας τα επιστημονικά ευρήματα της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας για τους ποταμούς της Ευρώπης, οι οποίοι χαρακτηρίζονται στην πλειοψηφία τους ως ιδιαίτερα τροποποιημένοι και κατακερματισμένοι από 1 εκατομμύριο τεχνητά εμπόδια και φραγμούς (εκτροπές, διευθετήσεις, φράγματα, ιρλανδικές διαβάσεις, εγκιβωτισμούς, δρόμους κλπ.), και λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τους στόχους της Οδηγίας πλαίσιο για τα Ύδατα έως το 2027, προσβλέπει στην αποκατάσταση 25.000 χιλιομέτρων ροής ευρωπαϊκών ποταμών έως το 2030 μέσω της απομάκρυνσης / άρσης φραγμών και εμποδίων, ώστε να βελτιωθεί η οικολογική τους κατάσταση και να επανέλθουν σε καθεστώς ελεύθερης ροής.

Ο χαρακτηρισμός των ποταμών της Ευρώπης ως ιδιαιτέρως τροποποιημένοι από 1 εκατομμύριο τεχνητά εμπόδια και φραγμούς προκύπτει από τα αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού επιστημονικού έργου AMBER (Adaptive Management of Barriers in European Rivers), στο οποίο συμμετείχαν 20 φορείς, κυρίως ευρωπαϊκά πανεπιστημιακά ιδρύματα. Πρόκειται για αριθμό διπλάσιο από αυτόν που υπολόγιζε η επιστημονική κοινότητα το 2020, πριν, δηλαδή, την εκπόνηση της σχετικής μελέτης. Οι ευρωπαϊκοί ποταμοί απλώνονται σε ένα υδρογραφικό δίκτυο μήκους 1,2 εκατομμυρίων χιλιομέτρων. Επομένως, σύμφωνα με τα παραπάνω, εκτιμάται ότι κάθε 1 με 2 χιλιόμετρα ροής συναντά κανείς ένα τεχνητό εμπόδιο: φράγμα, εκτροπή, εγκιβωτισμό, κανάλι, ιρλανδική διάβαση, αγωγό, αναβαθμό, δρόμο κλπ. Οι φραγμοί συμβάλλουν καθοριστικά στην τροποποίηση του υδρομορφολογικού καθεστώτος των ποτάμιων οικοσυστημάτων με πολλαπλές αρνητικές και δύσκολα αναστρέψιμες επιπτώσεις στη φύση και κατά συνέπεια στον άνθρωπο.

Τα τεχνητά εμπόδια στα ποτάμια είναι ένας από τους πέντε κύριους λόγους απώλειας της βιοποικιλότητας. Από το 1970 μέχρι σήμερα οι πληθυσμοί των μεταναστευτικών ειδών ψαριών των εσωτερικών υδάτων έχουν μειωθεί στην Ευρώπη κατά 93% (Deinet et al., 2020). Και αν οι επιπτώσεις στην ιχθυοπανίδα και τα άμεσα εξαρτώμενα από αυτήν είδη στα εσωτερικά ύδατα είναι εμφανείς, αξίζει να σημειωθεί ότι δεν επηρεάζεται μόνο η βιοποικιλότητα εντός των ποταμών από τους φραγμούς. Οι αρνητικές επιπτώσεις εκτείνονται στη γύρω άγρια ζωή (π.χ. μέσω της διάνοιξης νέων δρόμων) (Kati et al., 2019) και στις τοπικές κοινότητες (π.χ. μέσω εκτοπισμού λόγω διαρρήξεων φραγμάτων, όπως στα πρόσφατα γεγονότα στη Θεσσαλία και τη Λιβύη κατά τη διάρκεια της κακοκαιρίας Daniel). Επιπρόσθετα, λόγω της έκλυσης αερίων του θερμοκηπίου από τους ταμιευτήρες που δημιουργούν τα φράγματα, εντείνεται η κλιματική κρίση (Soued, 2022). Τέλος, υποβαθμίζεται η ποιότητα των υδάτων τόσο κατάντη όσο και ανάντη των τεχνητών φραγμών.

Για τους λόγους αυτούς, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέτασε εκ νέου το αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΚ, βάσει της οποίας η επικοινωνία και συνδεσιμότητα των ποταμών είναι το κλειδί για την επίτευξη καλής οικολογικής κατάστασης των υδάτων, ενώ οι τεχνητοί φραγμοί αποτελούν σημαντική πίεση για το 20% των ευρωπαϊκών επιφανειακών υδάτων και έναν από τους κύριους λόγους για τους οποίους οι ποταμοί δεν μπορούν να επανέλθουν σε καλή οικολογική κατάσταση. Η οικολογική κατάσταση προσδιορίζεται περαιτέρω στο παράρτημα 5 της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα, με ένα σύνολο ποιοτικών στοιχείων που χρησιμοποιούνται ως δείκτες για την ταξινόμηση των υδατικών σωμάτων ως υψηλής, καλής, μέτριας, ελλιπούς και κακής κατάστασης. Για τα ποτάμια υδάτινα σώματα, αυτά περιλαμβάνουν, εκτός από τα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία & τα φυσικοχημικά ποιοτικά στοιχεία, και τα υδρομορφολογικά ποιοτικά στοιχεία υποστήριξης, δηλαδή το υδρολογικό καθεστώς, τη συνέχεια και συνδεσιμότητα του ποταμού και τις μορφολογικές συνθήκες (π.χ. ταχύτητα ρεύματος, κατάσταση παρόχθιας ζώνης). Τα υδροµορφολογικά στοιχεία ποιότητας ορίζονται ρητά για την απόδοση υψηλής οικολογικής κατάστασης σε ένα ποτάμιο υδάτινο σώμα και αφορούν σε εντελώς – ή σχεδόν εντελώς – αδιατάρακτες συνθήκες. Ειδικότερα, όσον αφορά τη συνέχεια και συνδεσιμότητα ενός ποταμού, προκειμένου να επιτευχθεί υψηλή οικολογική κατάσταση, απαιτείται απουσία ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και απρόσκοπτη μετανάστευση των υδρόβιων οργανισμών και των ιζημάτων. Όσον αφορά στις μορφολογικές συνθήκες -μεταξύ άλλων- οι παρόχθιες ζώνες θα πρέπει να βρίσκονται σε φυσική κατάσταση.

Στηριζόμενη η Επιτροπή στις δεσμεύσεις των κρατών – μελών έως το 2027, που απορρέουν από την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα, εξέδωσε το 2020 την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα, με ορίζοντα το 2030, που αναμένεται να γίνει δεσμευτική μέσω του νέου ευρωπαϊκού νόμου για την αποκατάσταση της φύσης (EU Nature Restoration Law). Σε αυτήν τη Στρατηγική, προέβλεψε – εκτός των άλλων – την απομάκρυνση τεχνητών φραγμών στη διαμήκη και πλευρική διάσταση ενός ποτάμιου οικοσυστήματος, με στόχο την απελευθέρωση τουλάχιστον 25.000 χιλιομέτρων ροής, αλλά και την αποκατάσταση παρεμβάσεων, που έγιναν στο παρελθόν στους ποταμούς της Ευρώπης, στο όνομα της αντιπλημμυρικής προστασίας, όπως διευθετήσεις ποταμών, ρεμάτων, κοίτης κλπ. Συμπληρωματικά, προτείνεται η λήψη μέτρων, όπως η αποκατάσταση της παρόχθιας βλάστησης που σε πολλές περιπτώσεις έχει υποβαθμιστεί σημαντικά λόγω των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων.
Συνοψίζοντας τα παραπάνω, ένας σαφής ορισμός για έναν ποταμό ελεύθερης ροής είναι: ο ποταμός ο οποίος υποστηρίζει τη συνδεσιμότητα των υδάτων, των ιζημάτων, των θρεπτικών ουσιών, της ύλης και των οργανισμών εντός του ποτάμιου συστήματος, καθώς και στα περιβάλλοντα τοπία, και στις τέσσερις διαστάσεις που αναφέρονται κατωτέρω: 1. διαμήκης (συνδεσιμότητα μεταξύ των ανάντη και κατάντη τμημάτων του ποταμού), 2. πλευρική (συνδεσιμότητα με πλημμυροπεδιάδες και παρόχθιες περιοχές), 3. κατακόρυφη (συνδεσιμότητα με τα υπόγεια ύδατα και την ατμόσφαιρα), και 4. χρονική (συνδεσιμότητα με βάση την εποχικότητα των ροών).

Η ελεύθερη ροή των ποταμών και η ως εκ τούτου ελεύθερη μετακίνηση των ειδών απορρέει και από την Οδηγία των Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ, καθώς και από τον Κανονισμό 1100/2007 για τη θέσπιση μέτρων για την ανασύσταση του αποθέματος του Κρισίμως Κινδυνεύοντος Ευρωπαϊκού Χελιού. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με το εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα 5 αυτόχθονα είδη πέστροφας, η παρουσία τεχνητών φραγμών οδηγεί σε κατακερματισμό των ενδιαιτημάτων τους με αρνητικές συνέπειες στους πληθυσμούς τους, που ήδη χαρακτηρίζονται από μικρό μέγεθος και περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση και βρίσκονται σε μη ικανοποιητικό καθεστώς διατήρησης (Σπάλα, 2019).

Σημειώνεται ότι πολλά κράτη μέλη έχουν ήδη εφαρμόσει τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα έως το 2030 και του νέου Ευρωπαϊκού Νόμου για την Αποκατάσταση της Φύσης και έχουν απομακρύνει εκατοντάδες τεχνητούς φραγμούς από τους ποταμούς τους, ενώ η απομάκρυνσή τους ως κύριο μέτρο διαχείρισης και αποκατάστασης λεκανών απορροής ποταμών (ΛΑΠ) και ως εκ τούτου συμμόρφωσης με την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα είναι ενταγμένη στο 71% των ΣΔΛΑΠ της Ευρώπης. Έτσι, μόνο το 2022 απομακρύνθηκαν από τη φύση 325 φραγμοί σε 16 Ευρωπαϊκές χώρες. Πρόκειται για μία αύξηση 36% σε σχέση με τα στοιχεία του 2021. Τα επόμενα χρόνια η αποκατάσταση των ποταμών μέσω της απομάκρυνσης τεχνητών φραγμών αναμένεται να επεκταθεί και σε άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.

Το MedINA, σε συνεργασία με διεθνείς φορείς, που διαθέτουν τη σχετική τεχνογνωσία, θα υλοποιήσει μεταξύ 2023-2026 το έργο ‘Απομάκρυνση φραγμών από ποταμούς: σχέδιο εφαρμογής για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη’. Στο πλαίσιο του έργου αυτού, αναμένεται -εκτός των άλλων- να υλοποιηθούν επιμορφωτικά σεμινάρια που θα απευθύνονται σε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς που δεσμεύονται ή ενδιαφέρονται να εφαρμόσουν τα επόμενα χρόνια τους στόχους της νομοθεσίας για την αποκατάσταση των ποταμών. Χρηματοδοτικός φορέας είναι το Open Rivers Programme, ένα χρηματοδοτικό εργαλείο αφιερωμένο στην αποκατάσταση της ελεύθερης ροής των ποταμών, που θα χρηματοδοτήσει έως το 2027 αιτήσεις συνολικού προϋπολογισμού άνω των 40.000.000 ευρώ για απομάκρυνση τεχνητών φραγμών. Επιλέξιμοι φορείς που μπορούν να συμμετέχουν στις προσκλήσεις του Open Rivers Programme είναι δημόσιοι, όπως οι Αποκεντρωμένες Διοικήσεις και ιδιωτικοί, όπως οι Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες.

Βάσει των παραπάνω, προτείνουμε να προστεθεί στα ΣΔΛΑΠ σαφής αναφορά στα εξής:

1. Στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 και στους στόχους της για την αποκατάσταση των ποταμών μέσω της απομάκρυνσης φραγμών και της επαναφοράς των παρόχθιων ζωνών σε φυσική κατάσταση (EU Biodiversity Strategy to 2030 & Barrier Removal for River Restoration).

2. Στον υπό τελική διαμόρφωση Ευρωπαϊκό Νόμο για την Αποκατάσταση της Φύσης (EU Nature Restoration Law), στον οποίο οι στόχοι της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα γίνονται δεσμευτικοί για τα κράτη μέλη.

Όσον αφορά στο πρόγραμμα μέτρων των ΣΔΛΑΠ, για την επίτευξη της καλής κατάστασης των Υδατικών Διαμερισμάτων της Ελλάδας έως το 2027, προτείνουμε την προσθήκη των παρακάτω βασικών μέτρων:

1. Λεπτομερής καταγραφή τεχνητών εμποδίων σε κάθε ΛΑΠ των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας.

2. Άρση παρωχημένων τεχνητών εμποδίων από ποταμούς και ρέματα, ώστε να αποκατασταθούν οι υδρομορφολογικές αλλοιώσεις και να επανέλθει η συνδεσιμότητα της ροής, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
 
Βιβλιογραφία:
Adaptive Management of Barriers in European Rivers. https://amber.international/
COM (2020) 380 final EU Biodiversity Strategy for 2030 Bringing nature back into our lives. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a3c806a6-9ab3-11ea-9d2d-01aa75ed71a1.0005.02/DOC_1&format=PDF
Deinet, S., Scott-Gatty, K., Rotton, H., Twardek, W. M., Marconi, V., McRae, L., Baumgartner, L. J., Brink, K., Claussen, J. E., Cooke, S. J., Darwall, W., Eriksson, B. K., Garcia de Leaniz, C., Hogan, Z., Royte, J., Silva, L. G. M., Thieme, M. L., Tickner, D., Waldman, J., Wanningen, H., Weyl, O. L. F., Berkhuysen, A. (2020). The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish – Technical Report. World Fish Migration Foundation, The Netherlands. https://worldfishmigrationfoundation.com/wp-content/uploads/2020/07/LPI_report_2020.pdf
Directive 2009/147/EC on the conservation of wild birds and Directive 92/43/EEC on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora.
Directorate-General for Environment (2022). Guidance on Barrier Removal for River Restoration. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/0146a7ba-2f20-11ed-975d-01aa75ed71a1
Directorate-General for Environment (2022). Proposal for a Regulation on nature restoration. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:f5586441-f5e1-11ec-b976-01aa75ed71a1.0023.02/DOC_1&format=PDF
Greek Committee on Large Dams: https://eemf.gr/Fragmata_Elladas_201311.pdf
Kagalou, Ifigenia, and Dionissis Latinopoulos. 2020. “Filling the Gap between Ecosystem Services Concept and River Basin Management Plans: The Case of Greece in WFD 20+” Sustainability 12, no. 18: 7710. https://doi.org/10.3390/su12187710
Kati V., Petridou M., Theodoropoulos Y., Bukas N. (2019). Contribution to biodiversity knowledge of the Aoos River Basin / Greece, Pindos Perivallontiki, 65pp. https://www.balkanrivers.net/sites/default/files/Biodiversity_Report_PP_2019_FINAL.pdf
Mouchlianitis F.A. (2023). Dam Removal Progress 2022. World Fish Migration Foundation. https://damremoval.eu/wp-content/uploads/2023/04/DRE-Progress-Report-2022.pdf
Mouchlianitis F.A. (2022). Dam Removal Progress 2021. World Fish Migration Foundation. https://damremoval.eu/wp-content/uploads/2022/05/0.-REPORT_Dam-Removal-Progress-2021-WEB-SPREADS.pdf
Open Rivers Programme. https://openrivers.eu/
Panagiotou, S. Zogaris, E. Dimitriou et al., Anthropogenic barriers to longitudinal river con-nectivity in Greece: A review, Ecohydrology & Hydrobiology, https://doi.org/10.1016/j.ecohyd.2021.10.003
Pappa A., Katsaros A. (2023). World Rivers Day 2023: river restoration is key. https://med-ina.org/el/to-medina-sto-ertnews-gia-tin-pagkosmia-imera-potamon-2023/
Scaling up dam removal: implementation plan for Southeastern Europe (2023). https://med-ina.org/project/scaling-up-dam-removal-southeastern-europe/
Soued, C., Harrison, J.A., Mercier-Blais, S. et al. Reservoir CO2 and CH4 emissions and their climate impact over the period 1900–2060. Nat. Geosci. 15, 700–705 (2022). https://doi.org/10.1038/s41561-022-01004-2
Σπάλα Κ. (2019). LIFE-IP 4 NATURA: Ολοκληρωμένες δράσεις για την διατήρηση και διαχείριση των περιοχών του δικτύου Natura 2000, των ειδών, των οικοτόπων και των οικοσυστημάτων στην Ελλάδα. Παραδοτέο Δράσης Α.1: Πολύ – ειδικό Σχέδιο Δράσης για τα αυτόχθονα είδη πέστροφας (Salmo farioides, Salmo lourosensis, Salmo macedonicus, Salmo pelagonicus, Salmo peristericus). Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Αθήνα, 90 σελ. + 3 Παραρτήματα.
Tracking barriers and their impacts on European river ecosystems (2021). European Environment Agency. https://www.eea.europa.eu/themes/water/european-waters/water-use-and-environmental-pressures/tracking-barriers-and-their-impacts

Σχόλια του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA) στη δημόσια διαβούλευση του έργου «2η Αναθεώρηση Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων της Ελλάδας».

Άρση/απομάκρυνση τεχνητών εμποδίων από ποταμούς.

Η ολοκλήρωση της 2ης Αναθεώρησης των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών είναι καθοριστικής σημασίας για τη συμμόρφωση της Ελλάδας όχι μόνο με την Οδηγία πλαίσιο για τα Ύδατα και τους στόχους που αυτή θέτει έως το 2027, αλλά και με πλήθος άλλων νομοθετημάτων, στρατηγικών και πολιτικών, όπως η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 και ο Ευρωπαϊκός Νόμος για την Αποκατάσταση της Φύσης.

Στο ΣΔΛΑΠ γίνεται γενική αναφορά στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Απουσιάζει, ωστόσο, από το κείμενο σαφής αναφορά στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030, που ναι μεν αποτελεί μέρος της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, θέτει ωστόσο σαφείς και μετρήσιμους στόχους για τα εσωτερικά ύδατα της Ευρώπης, το αντικείμενο, δηλαδή, των ΣΔΛΑΠ. Συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 αναγνωρίζοντας τα επιστημονικά ευρήματα της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας για τους ποταμούς της Ευρώπης, οι οποίοι χαρακτηρίζονται στην πλειοψηφία τους ως ιδιαίτερα τροποποιημένοι και κατακερματισμένοι από 1 εκατομμύριο τεχνητά εμπόδια και φραγμούς (εκτροπές, διευθετήσεις, φράγματα, ιρλανδικές διαβάσεις, εγκιβωτισμούς, δρόμους κλπ.), και λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τους στόχους της Οδηγίας πλαίσιο για τα Ύδατα έως το 2027, προσβλέπει στην αποκατάσταση 25.000 χιλιομέτρων ροής ευρωπαϊκών ποταμών έως το 2030 μέσω της απομάκρυνσης / άρσης φραγμών και εμποδίων, ώστε να βελτιωθεί η οικολογική τους κατάσταση και να επανέλθουν σε καθεστώς ελεύθερης ροής.

Ο χαρακτηρισμός των ποταμών της Ευρώπης ως ιδιαιτέρως τροποποιημένοι από 1 εκατομμύριο τεχνητά εμπόδια και φραγμούς προκύπτει από τα αποτελέσματα του Ευρωπαϊκού επιστημονικού έργου AMBER (Adaptive Management of Barriers in European Rivers), στο οποίο συμμετείχαν 20 φορείς, κυρίως ευρωπαϊκά πανεπιστημιακά ιδρύματα. Πρόκειται για αριθμό διπλάσιο από αυτόν που υπολόγιζε η επιστημονική κοινότητα το 2020, πριν, δηλαδή, την εκπόνηση της σχετικής μελέτης. Οι ευρωπαϊκοί ποταμοί απλώνονται σε ένα υδρογραφικό δίκτυο μήκους 1,2 εκατομμυρίων χιλιομέτρων. Επομένως, σύμφωνα με τα παραπάνω, εκτιμάται ότι κάθε 1 με 2 χιλιόμετρα ροής συναντά κανείς ένα τεχνητό εμπόδιο: φράγμα, εκτροπή, εγκιβωτισμό, κανάλι, ιρλανδική διάβαση, αγωγό, αναβαθμό, δρόμο κλπ. Οι φραγμοί συμβάλλουν καθοριστικά στην τροποποίηση του υδρομορφολογικού καθεστώτος των ποτάμιων οικοσυστημάτων με πολλαπλές αρνητικές και δύσκολα αναστρέψιμες επιπτώσεις στη φύση και κατά συνέπεια στον άνθρωπο.

Τα τεχνητά εμπόδια στα ποτάμια είναι ένας από τους πέντε κύριους λόγους απώλειας της βιοποικιλότητας. Από το 1970 μέχρι σήμερα οι πληθυσμοί των μεταναστευτικών ειδών ψαριών των εσωτερικών υδάτων έχουν μειωθεί στην Ευρώπη κατά 93% (Deinet et al., 2020). Και αν οι επιπτώσεις στην ιχθυοπανίδα και τα άμεσα εξαρτώμενα από αυτήν είδη στα εσωτερικά ύδατα είναι εμφανείς, αξίζει να σημειωθεί ότι δεν επηρεάζεται μόνο η βιοποικιλότητα εντός των ποταμών από τους φραγμούς. Οι αρνητικές επιπτώσεις εκτείνονται στη γύρω άγρια ζωή (π.χ. μέσω της διάνοιξης νέων δρόμων) (Kati et al., 2019) και στις τοπικές κοινότητες (π.χ. μέσω εκτοπισμού λόγω διαρρήξεων φραγμάτων, όπως στα πρόσφατα γεγονότα στη Θεσσαλία και τη Λιβύη κατά τη διάρκεια της κακοκαιρίας Daniel). Επιπρόσθετα, λόγω της έκλυσης αερίων του θερμοκηπίου από τους ταμιευτήρες που δημιουργούν τα φράγματα, εντείνεται η κλιματική κρίση (Soued, 2022). Τέλος, υποβαθμίζεται η ποιότητα των υδάτων τόσο κατάντη όσο και ανάντη των τεχνητών φραγμών.

Για τους λόγους αυτούς, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέτασε εκ νέου το αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΚ, βάσει της οποίας η επικοινωνία και συνδεσιμότητα των ποταμών είναι το κλειδί για την επίτευξη καλής οικολογικής κατάστασης των υδάτων, ενώ οι τεχνητοί φραγμοί αποτελούν σημαντική πίεση για το 20% των ευρωπαϊκών επιφανειακών υδάτων και έναν από τους κύριους λόγους για τους οποίους οι ποταμοί δεν μπορούν να επανέλθουν σε καλή οικολογική κατάσταση. Η οικολογική κατάσταση προσδιορίζεται περαιτέρω στο παράρτημα 5 της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα, με ένα σύνολο ποιοτικών στοιχείων που χρησιμοποιούνται ως δείκτες για την ταξινόμηση των υδατικών σωμάτων ως υψηλής, καλής, μέτριας, ελλιπούς και κακής κατάστασης. Για τα ποτάμια υδάτινα σώματα, αυτά περιλαμβάνουν, εκτός από τα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία & τα φυσικοχημικά ποιοτικά στοιχεία, και τα υδρομορφολογικά ποιοτικά στοιχεία υποστήριξης, δηλαδή το υδρολογικό καθεστώς, τη συνέχεια και συνδεσιμότητα του ποταμού και τις μορφολογικές συνθήκες (π.χ. ταχύτητα ρεύματος, κατάσταση παρόχθιας ζώνης). Τα υδροµορφολογικά στοιχεία ποιότητας ορίζονται ρητά για την απόδοση υψηλής οικολογικής κατάστασης σε ένα ποτάμιο υδάτινο σώμα και αφορούν σε εντελώς – ή σχεδόν εντελώς – αδιατάρακτες συνθήκες. Ειδικότερα, όσον αφορά τη συνέχεια και συνδεσιμότητα ενός ποταμού, προκειμένου να επιτευχθεί υψηλή οικολογική κατάσταση, απαιτείται απουσία ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και απρόσκοπτη μετανάστευση των υδρόβιων οργανισμών και των ιζημάτων. Όσον αφορά στις μορφολογικές συνθήκες -μεταξύ άλλων- οι παρόχθιες ζώνες θα πρέπει να βρίσκονται σε φυσική κατάσταση.

Στηριζόμενη η Επιτροπή στις δεσμεύσεις των κρατών – μελών έως το 2027, που απορρέουν από την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα, εξέδωσε το 2020 την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα, με ορίζοντα το 2030, που αναμένεται να γίνει δεσμευτική μέσω του νέου ευρωπαϊκού νόμου για την αποκατάσταση της φύσης (EU Nature Restoration Law). Σε αυτήν τη Στρατηγική, προέβλεψε – εκτός των άλλων – την απομάκρυνση τεχνητών φραγμών στη διαμήκη και πλευρική διάσταση ενός ποτάμιου οικοσυστήματος, με στόχο την απελευθέρωση τουλάχιστον 25.000 χιλιομέτρων ροής, αλλά και την αποκατάσταση παρεμβάσεων, που έγιναν στο παρελθόν στους ποταμούς της Ευρώπης, στο όνομα της αντιπλημμυρικής προστασίας, όπως διευθετήσεις ποταμών, ρεμάτων, κοίτης κλπ. Συμπληρωματικά, προτείνεται η λήψη μέτρων, όπως η αποκατάσταση της παρόχθιας βλάστησης που σε πολλές περιπτώσεις έχει υποβαθμιστεί σημαντικά λόγω των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων.
Συνοψίζοντας τα παραπάνω, ένας σαφής ορισμός για έναν ποταμό ελεύθερης ροής είναι: ο ποταμός ο οποίος υποστηρίζει τη συνδεσιμότητα των υδάτων, των ιζημάτων, των θρεπτικών ουσιών, της ύλης και των οργανισμών εντός του ποτάμιου συστήματος, καθώς και στα περιβάλλοντα τοπία, και στις τέσσερις διαστάσεις που αναφέρονται κατωτέρω: 1. διαμήκης (συνδεσιμότητα μεταξύ των ανάντη και κατάντη τμημάτων του ποταμού), 2. πλευρική (συνδεσιμότητα με πλημμυροπεδιάδες και παρόχθιες περιοχές), 3. κατακόρυφη (συνδεσιμότητα με τα υπόγεια ύδατα και την ατμόσφαιρα), και 4. χρονική (συνδεσιμότητα με βάση την εποχικότητα των ροών).

Η ελεύθερη ροή των ποταμών και η ως εκ τούτου ελεύθερη μετακίνηση των ειδών απορρέει και από την Οδηγία των Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ, καθώς και από τον Κανονισμό 1100/2007 για τη θέσπιση μέτρων για την ανασύσταση του αποθέματος του Κρισίμως Κινδυνεύοντος Ευρωπαϊκού Χελιού. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με το εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα 5 αυτόχθονα είδη πέστροφας, η παρουσία τεχνητών φραγμών οδηγεί σε κατακερματισμό των ενδιαιτημάτων τους με αρνητικές συνέπειες στους πληθυσμούς τους, που ήδη χαρακτηρίζονται από μικρό μέγεθος και περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση και βρίσκονται σε μη ικανοποιητικό καθεστώς διατήρησης (Σπάλα, 2019).

Σημειώνεται ότι πολλά κράτη μέλη έχουν ήδη εφαρμόσει τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα έως το 2030 και του νέου Ευρωπαϊκού Νόμου για την Αποκατάσταση της Φύσης και έχουν απομακρύνει εκατοντάδες τεχνητούς φραγμούς από τους ποταμούς τους, ενώ η απομάκρυνσή τους ως κύριο μέτρο διαχείρισης και αποκατάστασης λεκανών απορροής ποταμών (ΛΑΠ) και ως εκ τούτου συμμόρφωσης με την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα είναι ενταγμένη στο 71% των ΣΔΛΑΠ της Ευρώπης. Έτσι, μόνο το 2022 απομακρύνθηκαν από τη φύση 325 φραγμοί σε 16 Ευρωπαϊκές χώρες. Πρόκειται για μία αύξηση 36% σε σχέση με τα στοιχεία του 2021. Τα επόμενα χρόνια η αποκατάσταση των ποταμών μέσω της απομάκρυνσης τεχνητών φραγμών αναμένεται να επεκταθεί και σε άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας.

Το MedINA, σε συνεργασία με διεθνείς φορείς, που διαθέτουν τη σχετική τεχνογνωσία, θα υλοποιήσει μεταξύ 2023-2026 το έργο ‘Απομάκρυνση φραγμών από ποταμούς: σχέδιο εφαρμογής για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη’. Στο πλαίσιο του έργου αυτού, αναμένεται -εκτός των άλλων- να υλοποιηθούν επιμορφωτικά σεμινάρια που θα απευθύνονται σε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς που δεσμεύονται ή ενδιαφέρονται να εφαρμόσουν τα επόμενα χρόνια τους στόχους της νομοθεσίας για την αποκατάσταση των ποταμών. Χρηματοδοτικός φορέας είναι το Open Rivers Programme, ένα χρηματοδοτικό εργαλείο αφιερωμένο στην αποκατάσταση της ελεύθερης ροής των ποταμών, που θα χρηματοδοτήσει έως το 2027 αιτήσεις συνολικού προϋπολογισμού άνω των 40.000.000 ευρώ για απομάκρυνση τεχνητών φραγμών. Επιλέξιμοι φορείς που μπορούν να συμμετέχουν στις προσκλήσεις του Open Rivers Programme είναι δημόσιοι, όπως οι Αποκεντρωμένες Διοικήσεις και ιδιωτικοί, όπως οι Αστικές Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες.

Βάσει των παραπάνω, προτείνουμε να προστεθεί στα ΣΔΛΑΠ σαφής αναφορά στα εξής:

1. Στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 και στους στόχους της για την αποκατάσταση των ποταμών μέσω της απομάκρυνσης φραγμών και της επαναφοράς των παρόχθιων ζωνών σε φυσική κατάσταση (EU Biodiversity Strategy to 2030 & Barrier Removal for River Restoration).

2. Στον υπό τελική διαμόρφωση Ευρωπαϊκό Νόμο για την Αποκατάσταση της Φύσης (EU Nature Restoration Law), στον οποίο οι στόχοι της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα γίνονται δεσμευτικοί για τα κράτη μέλη.

Όσον αφορά στο πρόγραμμα μέτρων των ΣΔΛΑΠ, για την επίτευξη της καλής κατάστασης των Υδατικών Διαμερισμάτων της Ελλάδας έως το 2027, προτείνουμε την προσθήκη των παρακάτω βασικών μέτρων:

1. Λεπτομερής καταγραφή τεχνητών εμποδίων σε κάθε ΛΑΠ των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας.

2. Άρση παρωχημένων τεχνητών εμποδίων από ποταμούς και ρέματα, ώστε να αποκατασταθούν οι υδρομορφολογικές αλλοιώσεις και να επανέλθει η συνδεσιμότητα της ροής, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
 
Βιβλιογραφία:

1. Adaptive Management of Barriers in European Rivers. https://amber.international/

2. COM (2020) 380 final EU Biodiversity Strategy for 2030 Bringing nature back into our lives. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:a3c806a6-9ab3-11ea-9d2d-01aa75ed71a1.0005.02/DOC_1&format=PDF

3. Deinet, S., Scott-Gatty, K., Rotton, H., Twardek, W. M., Marconi, V., McRae, L., Baumgartner, L. J., Brink, K., Claussen, J. E., Cooke, S. J., Darwall, W., Eriksson, B. K., Garcia de Leaniz, C., Hogan, Z., Royte, J., Silva, L. G. M., Thieme, M. L., Tickner, D., Waldman, J., Wanningen, H., Weyl, O. L. F., Berkhuysen, A. (2020). The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish – Technical Report. World Fish Migration Foundation, The Netherlands. https://worldfishmigrationfoundation.com/wp-content/uploads/2020/07/LPI_report_2020.pdf

4. Directive 2009/147/EC on the conservation of wild birds and Directive 92/43/EEC on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora.

5. Directorate-General for Environment (2022). Guidance on Barrier Removal for River Restoration. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/0146a7ba-2f20-11ed-975d-01aa75ed71a1

6. Directorate-General for Environment (2022). Proposal for a Regulation on nature restoration. https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:f5586441-f5e1-11ec-b976-01aa75ed71a1.0023.02/DOC_1&format=PDF

7. Greek Committee on Large Dams: https://eemf.gr/Fragmata_Elladas_201311.pdf

8. Kagalou, Ifigenia, and Dionissis Latinopoulos. 2020. “Filling the Gap between Ecosystem Services Concept and River Basin Management Plans: The Case of Greece in WFD 20+” Sustainability 12, no. 18: 7710. https://doi.org/10.3390/su12187710

9. Kati V., Petridou M., Theodoropoulos Y., Bukas N. (2019). Contribution to biodiversity knowledge of the Aoos River Basin / Greece, Pindos Perivallontiki, 65pp. https://www.balkanrivers.net/sites/default/files/Biodiversity_Report_PP_2019_FINAL.pdf

10. Mouchlianitis F.A. (2023). Dam Removal Progress 2022. World Fish Migration Foundation. https://damremoval.eu/wp-content/uploads/2023/04/DRE-Progress-Report-2022.pdf

11. Mouchlianitis F.A. (2022). Dam Removal Progress 2021. World Fish Migration Foundation. https://damremoval.eu/wp-content/uploads/2022/05/0.-REPORT_Dam-Removal-Progress-2021-WEB-SPREADS.pdf

12. Open Rivers Programme. https://openrivers.eu/

13. Panagiotou, S. Zogaris, E. Dimitriou et al., Anthropogenic barriers to longitudinal river con-nectivity in Greece: A review, Ecohydrology & Hydrobiology, https://doi.org/10.1016/j.ecohyd.2021.10.003

14. Pappa A., Katsaros A. (2023). World Rivers Day 2023: river restoration is key. https://med-ina.org/el/to-medina-sto-ertnews-gia-tin-pagkosmia-imera-potamon-2023/

15. Scaling up dam removal: implementation plan for Southeastern Europe (2023). https://med-ina.org/project/scaling-up-dam-removal-southeastern-europe/

16. Soued, C., Harrison, J.A., Mercier-Blais, S. et al. Reservoir CO2 and CH4 emissions and their climate impact over the period 1900–2060. Nat. Geosci. 15, 700–705 (2022). https://doi.org/10.1038/s41561-022-01004-2

17. Σπάλα Κ. (2019). LIFE-IP 4 NATURA: Ολοκληρωμένες δράσεις για την διατήρηση και διαχείριση των περιοχών του δικτύου Natura 2000, των ειδών, των οικοτόπων και των οικοσυστημάτων στην Ελλάδα. Παραδοτέο Δράσης Α.1: Πολύ – ειδικό Σχέδιο Δράσης για τα αυτόχθονα είδη πέστροφας (Salmo farioides, Salmo lourosensis, Salmo macedonicus, Salmo pelagonicus, Salmo peristericus). Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Αθήνα, 90 σελ. + 3 Παραρτήματα.

18. Tracking barriers and their impacts on European river ecosystems (2021). European Environment Agency. https://www.eea.europa.eu/themes/water/european-waters/water-use-and-environmental-pressures/tracking-barriers-and-their-impacts

Σύμφωνα με τις ρυθμίσεις της ΚΥΑ για τις άδειες χρήσης νερού από υδρογεωτρήσεις και πηγάδια, δεν είναι υποχρεωτικό δικαιολογητικό του φακέλου η χημική και μικροβιολογική ανάλυση του νερού που αντλείται με αποτέλεσμα από τη μία να μην υπάρχει γνώση και στοιχεία παρακολούθησης των υπόγειων νερών και από την άλλη να δίνονται άδειες χρήσης π.χ. για ύδρευση για νερό ακατάλληλο για τη χρήση. Το διαχειριστικό πρέπει να περιλαμβάνει μέτρα που θα αντιμετωπίζουν αυτές τις σοβαρές ελλείψεις και θα βοηθήσουν στην παρακολούθηση και έλεγχο των υδροληψιών.

Στα νησιά του Νοτίου Αιγαίου δεν υπάρχει κανένα μέτρο προστασίας των υπόγειων υδροφόρων που είναι σε κακή κατάσταση ή κινδυνεύουν από την υπεράντληση και ήδη έχουν αυξημένες τιμές χλωριόντων, όπως φαίνεται από τα στοιχεία του διαχειριστικού.
Αντίθετα προτείνεται να θεωρούνται ότι είναι σε καλή κατάσταση με τιμές παρακολούθησης πολύ πάνω από το όριο των 250, έως και πάνω από 700, σε περιεκτικότητα χλωριόντων.
Πρέπει αν υπάρξουν μέτρα παρακολούθησης των αντλήσεων, παρακολούθησης των ποιοτικών χαρακτηριστικών των απολήψεων, ελέγχου των απολήψεων, περιορισμού των αντλήσεων, ζώνες απαγόρευσης απολήψεων, όπως στο Βόρειο Αιγαίο.
Είναι επικίνδυνο να μπορούν να δίνονται άδειες νέων γεωτρήσεων οπουδήποτε, ακόμα και σε περιοχές με υπόγεια συστήματα σε κακή κατάσταση.

Στο διαχειριστικό σχέδιο για το Νότιο Αιγαίο δεν υπάρχουν μέτρα προστασίας για τα υπόγεια νερά. Με δεδομένο ότι υπάρχουν υδάτινα συστήματα σε κακή κατάσταση αλλά και γενικά τα υπόγεια συστήματα δέχονται μεγάλες πιέσεις με σημαντικές επιπτώσεις στην ποιότητά τους και στην επάρκεια του πόρου, είναι κρίσιμης σημασίας να υπάρχουν μέτρα ελέγχου και προστασίας, όπως γίνεται για το Βόρειο Αιγαίο.

Στη Σύρο λειτουργούν παράνομα ιδιωτικά δίκτυα νερού που τροφοδοτούνται από ιδιωτικές γεωτρήσεις και πηγάδια. Εξυπηρετούν χρήσεις ύδρευσης, άρδευσης, αναψυχής και βιομηχανίας.
Στην ημερίδα διαβούλευσης που έγινε στη Σύρο, οι υπηρεσίες δημόσια παραδέχτηκαν την δραστηριοποίηση υδροπωλητών που πουλούν σημαντικές ποσότητες νερού, όχι μόνο στη Σύρο αλλά γενικά στις Κυκλάδες. Αναφέρθηκαν στοιχεία για Τήνο, Μύκονο, Πάρο και Σαντορίνη.
Αυτό το καθεστώς είναι εξαιρετικά επιβαρυντικό και επικίνδυνο για την ποιότητα αλλά και την εξάντληση των υπόγειων υδροφόρων. Δεν γίνεται καμία αναφορά και δεν έχουν υπολογιστεί αυτά τα δεδομένα στο διαχειριστικό.
Πρέπει να συλλεχθούν στοιχεία ( που έχουν γνώση οι ΔΕΥΑ και η Διεύθυνση Υδάτων, όπως δήλωσαν στην ημερίδα) και να υιοθετηθούν μέτρα ελέγχου και παρεμπόδισης των παράνομων αντλήσεων για πώληση, και κυρίως προστασίας των υπόγειων νερών.

Στα νησια΄΄ του Ν. Αιγαι΄΄ου που η τουριστικη΄΄ δραστηριο΄΄τητα αναπτυ΄΄σεται αλματωδω΄΄ς ο΄΄λα τα τελευται΄΄α χρο΄΄νια,μεγα΄΄λες και πολυτελει΄΄ς τουριστικε΄΄ς μονα΄΄δες σε εκτο΄΄ς σχεδι΄΄ου περιοχε΄΄ς,που δεν εξυπηρετου΄΄νται απο΄΄ δι΄΄κτυο υ΄΄δρευσης,προκειμε΄΄νου να καλυ΄΄ψουν τις ανα΄΄γκες τους σε νερο΄΄ χρησιμοποιου΄΄ν την τεχνολογια τις αφαλα΄΄τωσης.
Αλμυρα΄΄ η΄΄ υφα΄΄λμυρα νερα΄΄ που αντλου΄΄ν απο΄΄ γεωτρη΄΄σεις συνη΄΄θως σε παρα΄΄κτιες θε΄΄σεις,αφαλατω΄΄νεται με μεμβρα΄΄νες αντι΄΄στροφης ο΄΄σμωσης και η α΄΄λμη που προκυ΄΄πτει απορρι΄΄πτεται ανεξε΄΄λεγκτα σε παρα΄΄κτιες η΄΄ α΄΄λλες θε΄΄σεις ακο΄΄μα και με΄΄σω γεωτρη΄΄σεων.Αυτε΄΄ς οι πρακτικε΄΄ς υφι΄΄στανται χωρι΄΄ς αδειοδο΄΄τηση,παρατυ΄΄πος και επομε΄΄νος δεν υφι΄΄στανται κανε΄΄νας ε΄΄λεγχος.
Εγκυμονου΄΄ν πολυ΄΄ σοβαρεου΄΄ς κινδυ΄΄νους για την υφαλμι΄΄ρωση των υπο΄΄γειων νερω΄΄ν ει΄΄τε με΄΄σω του εδα΄΄φους ει΄΄τε α΄΄μεσα.
Πρε΄΄πει να εξεταστου΄΄ν με΄΄τρα για το θε΄΄μα στο διαχειριστικο΄΄ σχε΄΄διο και επι΄΄σης εξειδι΄΄κευση και προβλε΄΄ψεις στο νομοθετικο΄΄΄ πλαι΄΄σιο για το που΄΄ και με ποιε΄΄ς προυποθε΄΄σεις μπορου΄΄ν να λειτουργου΄΄ν ιδιωτικε΄΄ς αφαλατω΄΄σεις.

Στα νησια΄΄ του Ν. Αιγαι΄΄ου που η τουριστικη΄΄ δραστηριο΄΄τητα αναπτυ΄΄σεται αλματωδω΄΄ς ο΄΄λα τα τελευται΄΄α χρο΄΄νια